Ηφαιστεία

Η Ηφαιστεία, αποτελούσε κατά τους ιστορικούς χρόνους, τη δεύτερη σημαντικότερη πόλη της Λήμνου μετά τη Μύρινα. Ήταν χτισμένη κοντά στο Κοντοπούλι, στη βορειοανατολική πλευρά του νησιού, 35 χλμ. από την Μύρινα. Η αρχαία πόλη καταλάμβανε ολόκληρη τη χερσόνησο της Παλαιόπολης, στον κόλπο του Πουρνιά. όπου σχηματίζεται ο όρμος Τηγάνι σαν κύκλος με το άνοιγμά του βορειοδυτικά. Η βόρεια άκρη, βλέπει απέναντι την άλλη άκρη του όρμου και πίσω της το Ιερό των Καβείρων. Ήταν σημαντικό λιμάνι, κτισμένη από τους Πελασγούς και ήκμασε κατά την αθηναϊκή, ρωμαϊκή και βυζαντινή περίοδο.
Αποτελούσε την έδρα της αρχαιοελληνικής θρησκείας στο νησί. Προστάτης της πόλης ήταν ο θεός Ήφαιστος, στον οποίο οφείλει το όνομά της. Οι ανασκαφές έφεραν στο φως μεγάλο ιερό αφιερωμένο στη Μεγάλη Θεά Λήμνο, Το ιερό της Μεγάλης Θεάς, το οποίο χρησιμοποιήθηκε από τον 8ο μέχρι και τον 6ο αιώνα π.Χ. υπάρχει ακόμη και σήμερα πάνω στο λόφο δίπλα από το αρχαίο θέατρο. Έχουν βρεθεί κομμάτια από το άγαλμα της γυναικείας θεότητας που λατρευόταν στο ιερό. Το όνομα της θεάς δεν αναγράφεται στις επιγραφές που έχουν βρεθεί, αλλά οι αρχαιολόγοι θεωρούν ότι ανήκει στη Μεγάλη Θεά της Λήμνου. Μετά τις ανασκαφές, ήρθε στο φως μια ολόκληρη πόλη με κατοικίες, ιερά τοπικών αλλά και πανελλήνιων θεών, δημόσια κτίρια, λουτρά και μια μεγάλη καμένη νεκρόπολη. Βρέθηκαν πολλά όπλα, χρυσά αντικείμενα, πήλινα ειδώλια και αγγεία τοπικής τεχνοτροπίας. Μερικά θραύσματα αγγείων φέρουν την ίδια γραφή με αυτή της Στήλης των Καμινίων, που αποδίδεται στους Πελασγούς. Αγγεία πρωτοκορινθιακά και αττικά, μελανόμορφα, μιλούν για τις σχέσεις της πόλης με την ηπειρωτική Ελλάδα. Σύμφωνα με τα ανασκαφικά και ιστορικά δεδομένα, η μεγάλη ακμή της διήρκεσε από τον 7ο έως τον 1ο αιώνα π.Χ. Νομίσματα που βρέθηκαν εδώ και παριστάνουν έναν αναμμένο δαυλό στη μία τους όψη, αποδεικνύουν ότι τελούνταν γιορτές προς τιμή του θεού Ηφαίστου, τα λεγόμενα "Ηφαίστεια". Αγγεία, πήλινα ειδώλια και άλλα ευρήματα των ανασκαφών βρίσκονται στο Αρχαιολογικό Μουσείο στη Μύρινα.
Το σημαντικότερο μνημείο που έχει έρθει στο φως με τις ανασκαφές μέχρι σήμερα είναι το θέατρο. Κτισμένο στη βορειοανατολική πλευρά της χερσονήσου της Παλαιόπολης, στο στενότερο σημείο της και στην πλαγιά ενός χαμηλού λόφου, απέναντι, στη χαμηλή οροσειρά Καστροβούνι, Η κατασκευή του θεάτρου διήλθε διαφορετικές οικοδομικές φάσεις. Η κατασκευή του λίθινου θεάτρου της Ηφαιστείας, κατατάσσεται μεταξύ των αρχαιότερων και σπουδαιότερων του ελληνικού κόσμου, τοποθετείται στο τέλος του 5ου ή τις αρχές του 4ου αιώνα π.Χ. Το θέατρο έχει αναστηλωθεί και το καλοκαίρι του 2010 ύστερα από αιώνες έχει δοθεί η πρώτη παράσταση της νέας εποχής του με την τραγωδία «Οιδίπους Τύραννος». Η Ηφαιστεία εγκαταλείφθηκε οριστικά το 13ο αιώνα εξαιτίας της φυσικής καταστροφής που υπέστη το λιμάνι της .Σύμφωνα με την τοπική παράδοση, στην περιοχή αυτή είχε το εργαστήριο του ο Ήφαιστος κι εκεί δίδαξε στους Λημνίους την τέχνη της σιδηρουργίας